Οι ήπιες παρεμβάσεις (nudges) ως εργαλείο για τη δημιουργία αποδοτικών πολιτικών ενέργειας
Των ΙΟΡΔΑΝΗ ΚΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ,
Καθηγητή του Τμήματος Πληροφορικής του ΟΠΑ και Επιστημονικού Υπευθύνου του ερευνητικού έργου NUDGE
και
ΜΕΡΚΟΥΡΗ ΚΑΡΑΛΙΟΠΟΥΛΟΥ,
Ερευνητικού Συνεργάτη του Τμήματος Πληροφορικής του ΟΠΑ,
ΜΑΡΙΑΣ ΧΑΛΚΙΔΗ,
Αναπληρώτριας Καθηγήτριας του Τμήματος Ψηφιακών Συστημάτων του ΠΑΠΕΙ,
AΝΔΡΕΑ XΙΤΟΥ,
Υποψήφιου Διδάκτορος του Τμήματος Ψηφιακών Συστημάτων του ΠΑΠΕΙ,
ΛΕΩΝΙΔΑ ΤΣΩΛΑ,
Μηχανικού και πρώην Ερευνητικού Συνεργάτη του Τμήματος Πληροφορικής του ΟΠΑ.
Το μεγαλύτερο μερίδιο της ενεργειακής κατανάλωσης των νοικοκυριών σε ολόκληρη την Ευρώπη αντιστοιχεί στη θέρμανση χώρων, με μέσο όρο 63% στην Ευρωπαϊκή Ένωση (μεγαλύτερο ποσοστό σε εθνικό επίπεδο 81% στο Λουξεμβούργο). Ακόμη και σε χώρες με μεσογειακό κλίμα, η θέρμανση αντιπροσωπεύει σημαντικό μερίδιο της τελικής κατανάλωσης ενέργειας, της τάξης του 30%.
Λαμβάνοντας υπόψη ότι τα νοικοκυριά στο σύνολό τους ευθύνονται για το 25% των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, η μείωση της κατανάλωσης ενέργειας που σχετίζεται με τη θέρμανση θεωρείται κρίσιμη για τις συνολικές προσπάθειες της Ευρώπης για μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου. Λόγω της υψηλής κατανάλωσης ενέργειας για τη θέρμανση χώρων και του μεγάλου ποσοστού χρήσης φυσικού αερίου για αυτόν τον σκοπό (38% στην ΕΕ, 84,2% στην Ουγγαρία, 84,9% στην Ολλανδία, 59,5% στην Ιταλία), το όλο ζήτημα έχει προεκτάσεις που φτάνουν μέχρι τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία και τις επιπτώσεις αυτής στον ενεργειακό χάρτη. Έτσι, εκτός από τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, ο περιορισμός της κατανάλωσης ενέργειας για την οικιακή θέρμανση εξυπηρετεί επίσης τη μείωση της εξάρτησης από το ρωσικό αέριο και τα ρωσικά ορυκτά καύσιμα και βοηθά τα νοικοκυριά να προσαρμοστούν στις υψηλές τιμές ενέργειας και να αποφύγουν τους υψηλούς λογαριασμούς τον χειμώνα.
Μετά τις τοπικές κλιματικές συνθήκες, ο δεύτερος πιο καθοριστικός παράγοντας για την οικιακή κατανάλωση ενέργειας είναι η συμπεριφορά των χρηστών, ιδιαίτερα όσον αφορά στη θέρμανση και στην ψύξη του σπιτιού. Έτσι, αν στόχος είναι η μείωση της κατανάλωσης ενέργειας ενός κτιρίου, πρέπει οπωσδήποτε να κατανοηθεί η συμπεριφορά των ενοίκων του. Πέρα από μέτρα όπως η χρήση πιο ενεργειακά αποδοτικών συσκευών ή η ανακαίνιση σπιτιών και κτηρίων, η κατανόηση και η αλλαγή της συμπεριφοράς των οικιακών καταναλωτών ενέργειας αποτελεί ουσιαστικό κομμάτι της συνολικής πολιτικής για την μείωση της ενεργειακής κατανάλωσης.
Τα νοικοκυριά στο σύνολό τους ευθύνονται για το 25% των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου
Πώς μπορεί να αλλάξει η συμπεριφορά των ενοίκων σε ζητήματα οικιακής θέρμανσης;
Απαντήσεις και λύσεις στο παραπάνω ερώτημα επιχειρούν να δώσουν στα πλαίσια του ευρωπαϊκού ερευνητικού έργου NUDGE (www.nudgeproject.eu) ερευνητές από το Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΟΠΑ) και το Πανεπιστήμιο Πειραιώς (ΠΑΠΕΙ). Βασικός στόχος του έργου είναι να διερευνήσει πώς ήπιες παρεμβάσεις χωρίς τη χρήση οικονομικών κινήτρων, τα αποκαλούμενα nudges, μπορούν να προκαλέσουν την αλλαγή της συμπεριφοράς των νοικοκυριών ως προς την κατανάλωση ενέργειας. Οι παρεμβάσεις αυτού του τύπου επιχειρούν να επηρεάσουν την ανθρώπινη συμπεριφορά προς το κοινωνικά επιθυμητό αποτέλεσμα μέσω συστάσεων, υπενθυμίσεων ή και συγκρίσεων που εδράζονται σε θεωρίες για το πώς ο άνθρωπος σκέφτεται και λαμβάνει αποφάσεις λιγότερο ή περισσότερο συνειδητά. Συνεπώς, ο σχεδιασμός τους προϋποθέτει τη βαθύτερη κατανόηση των παραγόντων που καθορίζουν την πρόθεση των ανθρώπων να μειώσουν την ενέργεια που καταναλώνουν με σκοπό τη θέρμανσή τους. Στα πλαίσια του έργου, έξι τέτοιοι σημαντικοί παράγοντες εντοπίστηκαν και αξιολογήθηκαν ως οι πλέον σημαντικοί, σαν αποτέλεσμα μεγάλης πανευρωπαϊκής έρευνας με περισσότερους από 3.000 συμμετέχοντες.
Στην κορυφή της κατάταξης βρίσκονται ο βαθμός στον οποίο οι ένοικοι συναισθάνονται ότι ελέγχουν τη συμπεριφορά τους καθώς και η κοινωνική πίεση που αντιλαμβάνονται προκειμένου να συνεισφέρουν στη μείωση της ενεργειακής κατανάλωσης. Ακολουθούν, πιο χαμηλά, η συνολική στάση των χρηστών απέναντι σε ενεργειακά θέματα, όπως αυτή καθορίζεται από οικονομικές και περιβαλλοντικές ευαισθησίες, την ενδεχόμενη απώλεια άνεσης, και τη γνώση ενεργειακά φιλικών καταναλωτικών πρακτικών, οι προσωπικές ηθικές νόρμες, και η θεώρηση της εξοικονόμησης ενέργειας ως πρότυπο συμπεριφοράς. Τέλος, η ηλικία φαίνεται να έχει μικρό αντίκτυπο σε αυτές τις προθέσεις.
Οριζόντια μέτρα για τη βελτίωση της ενεργειακής συμπεριφοράς των νοικοκυριών
Με βάση αυτά τα ευρήματα, μπορεί κανείς να προτείνει μια δέσμη οριζόντιων μέτρων/πολιτικών παρεμβάσεων που στοχεύουν ευθέως στους παραπάνω έξι παράγοντες.
Σημαντικός είναι, κατ’ αρχάς, ο σχεδιασμός ενημερωτικών εκστρατειών και πολιτικών που απευθύνονται άμεσα στους χρήστες προκειμένου να συνειδητοποιήσουν ότι αυτοί μπορούν ενεργά να ελέγχουν την ενεργειακή τους συμπεριφορά. Και αν οι διάφοροι θεσμοί σε ευρωπαϊκό ή εθνικό επίπεδο φαίνεται να είναι πολύ μακριά από τους χρήστες ώστε να ασκήσουν αποφασιστική επιρροή πάνω τους, εν τούτοις επιβάλλεται να θεσπιστούν πολιτικές που να αναθέτουν τη σχετική ευθύνη σε ενδιάμεσες οντότητες όπως οι εταιρείες παροχής ενεργειακών υπηρεσιών και οι επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας. Αυτές θα μπορούσαν να ενδυναμώσουν την αίσθηση των ενεργειακών καταναλωτών ότι μπορούν να ελέγξουν την ενεργειακή τους συμπεριφορά μέσω της παροχής πρόσθετων πληροφοριών για κατανάλωση και διαθέσιμα τιμολόγια και της προώθησης των έξυπνων μετρητών. Είναι κρίσιμο τα δεδομένα κατανάλωσης από τους έξυπνους μετρητές να είναι διαθέσιμα και προσβάσιμα, ώστε να μπορούν οι καταναλωτές να παρακολουθούν άμεσα τον αντίκτυπο των μέτρων εξοικονόμησης ενέργειας που λαμβάνουν. Κρίνεται, συνεπώς, αναγκαίο να θεσπιστούν αυστηρά ελάχιστα χρονικά όρια για την συχνότητα αναφοράς δεδομένων κατανάλωσης στους οικιακούς ενεργειακούς καταναλωτές.
Η παροχή πληροφόρησης σχετικά με την εξοικονόμηση που επιτυγχάνουν άλλα νοικοκυριά, π.χ., με παρόμοιο τύπο και μέγεθος οικίας ή/και οικογενειακή σύνθεση, μπορεί να αποτελέσει επίσης σημαντική συνιστώσα στη δέσμη πιθανών μέτρων. Οι τρέχουσες προσπάθειες για τη μείωση της ενεργειακής εξάρτησης της Ευρώπης και τη διαχείριση των υψηλών τιμών της ενέργειας προσφέρουν μια ευκαιρία να τονιστεί περαιτέρω η συλλογική διάσταση της προσπάθειας να εξοικονομηθεί ενέργεια και η σημασία της συμβολής του καθενός ξεχωριστά σε αυτούς τους στρατηγικούς στόχους.
Τέλος, η ανάλυση των αποκρίσεων στο ερωτηματολόγιο υποδεικνύει ότι στρατηγικές που στοχεύουν ευρύτερα στις περιβαλλοντικές και οικονομικές ευαισθησίες των χρηστών μπορούν να έχουν θετικό αντίκτυπο στη συνολική στάση των νοικοκυριών σχετικά με την ενεργειακή κατανάλωση. Ωστόσο, πρέπει να ληφθούν υπόψη οι φόβοι τους για απώλεια των σχετικών ανέσεών τους και να διασφαλιστεί ότι η μείωση της κατανάλωσης τις επηρεάζει όσο το δυνατόν λιγότερο.
Μέθοδοι Μηχανικής Μάθησης και Θεωρίας Βελτιστοποίησης, και μοντέλα από τις Επιστήμες Συμπεριφοράς ανέδειξαν έξι διαφορετικά προφίλ νοικοκυριών ως προς την ενεργειακή κατανάλωση
Προφίλ ενεργειακών καταναλωτών και ήπιες παρεμβάσεις για τη βελτίωση της ενεργειακής συμπεριφοράς των νοικοκυριών
Πέραν των πολιτικών που μπορούν να θεσπιστούν οριζόντια, απευθυνόμενες στο σύνολο των ευρωπαϊκών ή εθνικών νοικοκυριών, πολλά θα μπορούσαν να γίνουν πιο στοχευμένα, μέσω ήπιων παρεμβάσεων (nudges). Οι απαντήσεις στο online ερωτηματολόγιο του έργου αναλύθηκαν από την ερευνητική ομάδα του ΟΠΑ μέσω μεθόδων Μηχανικής Μάθησης και Θεωρίας Βελτιστοποίησης, με αναφορές σε γνωστά μοντέλα από τις Επιστήμες Συμπεριφοράς (Behavioral Science), και ανέδειξαν έξι διαφορετικά προφίλ νοικοκυριών ως προς την ενεργειακή τους κατανάλωση για λόγους θέρμανσης:
- Τους περιβαλλοντικά συνειδητοποιημένους και καλά ενημερωμένους
- Τους ευαισθητοποιημένους αλλά προσανατολισμένους στις ανέσεις τους
- Τους ευαισθητοποιημένους αλλά με ελλιπή ενημέρωση για πρακτικές εξοικονόμησης ενέργειας
- Τους αγνοούντες/αμελούντες την προσωπική ευθύνη
- Τους επιρρεπείς στην κοινωνική πίεση
- Τους αδιάφορους
Ο χαρακτηρισμός των καταναλωτών με βάση αυτά τα προφίλ προκρίνει το σχεδιασμό διαφορετικών παρεμβάσεων για κάθε προφίλ, προσαρμοσμένων στις ιδιαιτερότητες του καθενός από αυτά, όπως αυτές αποτυπώνονται στο Σχήμα 1. Στη συνέχεια, οι παρεμβάσεις υλοποιούνται με όχημα σύγχρονες ψηφιακές τεχνολογίες, όπως κινητές και διαδικτυακές εφαρμογές, που επιτρέπουν την αλληλεπίδραση ακόμα και σε πραγματικό χρόνο με τους ενεργειακούς καταναλωτές.
Συνδυάζοντας τα οριζόντια μέτρα με τις πιο στοχευμένες παρεμβάσεις, που αξιολογούνται στο έργο NUDGE με πιλοτικές δοκιμές, μπορεί να δημιουργηθεί ένα ισορροπημένο μείγμα πολιτικών, το οποίο, τελικά, να συμβάλει επιτυχώς στη μείωση της χρήσης ενέργειας για οικιακή θέρμανση.
