Έξι άξονες επανεκκίνησης της οικονομίας

Η εμφάνιση της πανδημίας προκάλεσε παγκοσμίως συρρίκνωση της οικονομικής δραστηριότητας, ιδίως σε κλάδους υψηλού βαθμού συνάθροισης, όπως ο τουρισμός, η ψυχαγωγία, οι μεταφορές και το εμπόριο. Η συρρίκνωση επιδεινώθηκε όταν οι κυβερνήσεις αναγκάστηκαν να επιβάλουν αυστηρούς περιορισμούς στις μετακινήσεις και στις κοινωνικές εκδηλώσεις του πληθυσμού (lockdown), ήταν δε ανάλογη με την έκταση και τη διάρκεια των περιορισμών. Η συνακόλουθη έκρηξη ανεργίας και η συνολική ύφεση επηρεάστηκαν από το ποσοστό συμβολής των κλάδων αυτών στην κάθε εθνική οικονομία.

Επιπλέον, τα αισθήματα αβεβαιότητας λόγω της άγνωστης διάρκειας της πανδημίας οδήγησαν σε απότομη αύξηση της αποταμίευσης και σε προνοητική μείωση της κατανάλωσης (πτώση 4% στην ευρωζώνη), που επέτειναν τις δυσμενείς επιπτώσεις της ύφεσης.

Πανδημία και ύφεση στην Ελλάδα

Οι επιπτώσεις στην Ελλάδα ήταν δυσμενέστερες απ’ ό,τι σε άλλες χώρες, κυρίως για τους εξής λόγους: α) εφαρμόστηκαν περιοριστικά μέτρα μεγαλύτερης έντασης και διάρκειας, που οδήγησαν σε καλύτερη υγειονομική έκβαση στο πρώτο κύμα πανδημίας, αλλά επιβάρυναν σοβαρά την οικονομία, η οποία δεν είχε προλάβει να ανακάμψει από την πρόσφατη περάτωση του τελευταίου προγράμματος δημοσιονομικής προσαρμογής και το κόστος των διαδοχικών εκλογών του 2019, β) η κυβέρνηση έλαβε σειρά δημοσιονομικών μέτρων για να ενισχύσει τα εισοδήματα όσων τέθηκαν εκτός εργασίας και τη ρευστότητα των επιχειρήσεων που υποχρεώθηκαν να αναστείλουν τη λειτουργία τους, ενώ για την αντιμετώπιση του δεύτερου κύματος πανδημίας, από το καλοκαίρι του 2020, εξήγγειλε πρόσθετη δέσμη μέτρων, κάποια από τα οποία θα διατηρηθούν μόνιμα, γ) η ελληνική οικονομία βασίζεται πρωτίστως στην παροχή υπηρεσιών, με τις περισσότερες να εξαρτώνται άμεσα από τη διεθνή ζήτηση και να επικεντρώνονται στον τουρισμό, που υφίσταται και τις μεγαλύτερες απώλειες, ενώ οι επιχειρήσεις που παρέχουν τέτοιες υπηρεσίες είναι συνήθως μικρές και πολύ μικρές, άρα πολλές από αυτές δύσκολα θα αντέξουν σε παρατεταμένη πίεση ρευστότητας.

Η μεταποίηση, από την άλλη, εμφανίστηκε ανθεκτικότερη στην πανδημία, ωστόσο στην Ελλάδα είναι διαχρονικά ισχνή, αφενός λόγω απώλειας ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων τις τελευταίες δεκαετίες και αφετέρου των εμποδίων που διαρκώς συναντά η βιομηχανική παραγωγή.

Για να επανέλθει το ΑΕΠ στα επίπεδα προ πανδημίας και μελλοντικά να τα υπερβεί, η μεγέθυνση θα πρέπει να αποκτήσει μια παρατεταμένη δυναμική (ισχυρότερη της πτώσης), οπότε και θα επιτευχθεί ανόρθωση του ΑΕΠ σε επίπεδα υψηλότερα από αυτά που θα είχε χωρίς την πανδημία. Τα δύο φαινόμενα ανάκαμψης της μεγέθυνσης και ανόρθωσης απεικονίζονται σχηματικά στα διαγράμματα.

Βάσει εκτιμήσεων της ΕΕ, η δραστηριότητα στην Ελλάδα θα συρρικνωθεί κατά -9% το 2020 και θα αντισταθμιστεί κατά ένα μέρος από αναπήδηση (υποδεέστερη όμως της πτώσης) κατά 6% το 2021. Στη συνέχεια η οικονομία θα ανακτήσει τους μεσοπρόθεσμους ρυθμούς μεγέθυνσης που θα είχε χωρίς την πανδημία, υπό την προϋπόθεση ότι θα αρθούν οι αιτίες αναστολής της λειτουργίας των επιχειρήσεων που επλήγησαν.

Ενδεικτικές πορείες μεγέθυνσης και ΑΕΠ, 2021-2040

Απεικονίζονται 3 εναλλακτικές υποθέσεις: 1) πρόβλεψη χωρίς την πανδημία (συνεχής), 2) με την πανδημία, αλλά χωρίς νέες επενδύσεις (διακεκομμένη), 3) με την πανδημία και νέες επενδύσεις (ρόμβοι).

Καθοριστικός στην αντιμετώπιση όλων αυτών των δυσκολιών θα είναι ο ρόλος του Ευρωπαϊκού Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας (ΕΤΑΑ), το οποίο θα χρηματοδοτήσει τις πληγείσες εθνικές οικονομίες με 750 δισ. ευρώ επιπλέον του κοινοτικού προϋπολογισμού για το διάστημα 2021-2027.

Η Ελλάδα αναμένεται εντός τετραετίας να λάβει από το ΕΤΑΑ συνολικά 32 δισ. ευρώ (4,3% του συνόλου), από τα οποία 19,5 δισ. ως χορηγία και 12,5 δισ. ως χαμηλότοκα και μακροχρόνια δάνεια. Θα λάβει ακόμα 18 δισ. ευρώ από ενισχύσεις της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ) και 22 δισ. ευρώ για χρηματοδότηση του νέου ΕΣΠΑ.

Στην Ελλάδα πρόκειται να εισέλθουν:

■ Ταμείο Ανάκαμψης – Χρηματοδοτήσεις: €19,5 δισ.

■ Ταμείο Ανάκαμψης – Δάνεια: €12,5 δισ.

■ ΚΑΠ – Γεωργία: €18 δισ.

■ ΕΣΠΑ 2021-2027: €22 δισ.

Σύνολο: €72 δισ.

Απαιτούμενες πολιτικές επανεκκίνησης

Η εγχώρια οικονομία έχει υποστεί σοβαρή δοκιμασία τόσο από τη χρόνια ύφεση όσο και από την πρόσφατη πανδημία. Σε αυτές θα πρέπει να προστεθεί και η τουρκική απειλή, για την αναχαίτιση της οποίας ίσως απαιτηθεί επιπρόσθετο κόστος.

Στόχος των πολιτικών για την αντιμετώπιση των δοκιμασιών αυτών οφείλει να είναι η επανεκκίνηση της οικονομίας σε μια τροχιά που συνδυάζει τη συστηματική ανάπτυξη με τη δημοσιονομική εξυγίανση, τη σύγχρονη παραγωγή με την αύξηση των εισοδημάτων και της απασχόλησης, αλλά και την εμπέδωση κινήτρων για την παλιννόστηση της νέας γενιάς και τη δημογραφική ενίσχυση. Αυτά είναι εφικτά με την επίτευξη υψηλών ρυθμών ανάπτυξης, που πρακτικά σημαίνει μείωση δημόσιου χρέους, βελτίωση ανταγωνιστικότητας, αύξηση εξαγωγών, μείωση εξωτερικών ελλειμμάτων, δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, παροχή κινήτρων παλιννόστησης σε νέους επιστήμονες που ξενιτεύτηκαν και αποτελεσματική ένταξη προσφύγων και οικονομικών μεταναστών, προκειμένου να αποφευχθεί περαιτέρω δημογραφική συρρίκνωση.

Οι πολιτικές αυτές θα πρέπει να συνδυάζουν την ανάγκη ουσιαστικής μεγέθυνσης της οικονομίας με την ανάγκη μείωσης και βιωσιμότητας του δημόσιου χρέους. Συγκεκριμένα, η προτεινόμενη στρατηγική ανόρθωσης βασίζεται σε έξι άξονες:

1 Χαμηλά πρωτογενή πλεονάσματα και ενίσχυση αμυντικών δαπανών. Τα πρωτογενή πλεονάσματα θα μειωθούν στο 1,5% του ΑΕΠ αμέσως μετά τη λήξη αναστολής της ΕΕ το 2021. Ο απομένων δημοσιονομικός χώρος θα είναι της τάξεως του 1,5-2% του ΑΕΠ, δηλαδή έως 4 δισ. ευρώ ετησίως, που θα μπορούν να διατεθούν για ενίσχυση της άμυνας, αλλά και ελαφρύνσεις φορολογίας, μειώσεις εισφορών, εθνική συμμετοχή στο ΕΣΠΑ ή και απευθείας επιδοτήσεις και αποζημιώσεις για απώλειες λόγω πανδημίας χωρίς προσφυγή στους πόρους του ΕΤΑΑ.

2 Επενδύσεις σε υποδομές και παραγωγή. Θα αποτελούν κεντρική επιλογή στην αξιοποίηση των πόρων του ΕΤΑΑ, περιλαμβάνοντας νέες επενδύσεις κατάρτισης, ψηφιοποίησης και κλιματικής βελτίωσης, ενίσχυση δημόσιων υποδομών και διασφάλιση επάρκειας και ποιότητας στους τομείς παιδείας και υγείας, στήριξη της βιομηχανικής παραγωγής και των επιχειρήσεων εξαγωγικού προσανατολισμού, χρηματοδότηση του τουρισμού για δημιουργία σύγχρονων μονάδων.

3 Αλλαγές στο ασφαλιστικό σύστημα, με κύρια κατεύθυνση τη μείωση του μη μισθολογικού κόστους εργασίας. Επιπλέον, προτείνεται να καθιερωθεί υποχρεωτικά Προσωπικός Λογαριασμός Ασφάλισης και Σύνταξης (ΠΛΑΣ) για κάθε ασφαλισμένο, να γίνει ομοιογενοποίηση των διατάξεων υπολογισμού των παροχών για ασφαλισμένους μετά το 1992, με διατήρηση των υφιστάμενων παροχών ασφαλισμένων μέχρι το 1992, ενώ οι επικουρικές εισφορές να παραμείνουν στο σημερινό 7% υπό δημόσια εποπτεία με κεφαλαιοποιητικά κριτήρια.

4 Δραστική αλλαγή του φορολογικού συστήματος, με απλοποιήσεις συντελεστών, μείωση του ατομικού βάρους μισθωτών, επιχειρήσεων και επαγγελματιών και, παράλληλα, θεσμικές παρεμβάσεις στη λειτουργία των ελεγκτικών μηχανισμών. Επίσης, στον ΦΠΑ μπορεί να ισχύσει ένας μόνο κύριος συντελεστής και ένας χαμηλός χωρίς άλλες εξαιρέσεις.

5 Αυτασφάλιση επιχειρήσεων έναντι κινδύνων, με δημιουργία οργανισμών εταιρικής ασφάλισης και κάλυψης απρόβλεπτων κινδύνων σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, ώστε σε περιόδους κρίσης να μην επωμίζεται μόνο ο φορολογούμενος το κόστος διάσωσης των επιχειρήσεων.

6 Ρυθμίσεις για τηλεργασία και τηλεπιχειρείν, με επαρκείς επενδύσεις σε ψηφιακά δίκτυα υψηλών ταχυτήτων, ώστε η χώρα μας να αποκτήσει ισχυρό συγκριτικό πλεονέκτημα στους τομείς τηλεργασίας, τηλεκπαίδευσης και τηλεπιχειρείν.

Η διάθεση σημαντικών πόρων από το ΕΤΑΑ παρέχει μια μοναδική ευκαιρία να εφαρμοστεί ένα πρόγραμμα ανόρθωσης της ελληνικής οικονομίας, με ενίσχυση των επενδύσεων και της εξωστρέφειας, αναβάθμιση των υποδομών και εφαρμογή μιας σειράς δημοσιονομικών αλλαγών, οι οποίες προϋποθέτουν ένα νέο, σύγχρονο και ευέλικτο θεσμικό πλαίσιο σε όλα τα επίπεδα.

Το άρθρο βασίστηκε στην έρευνα «Η επανεκκίνηση της ελληνικής οικονομίας – Ταμείο Ανάκαμψης και δημοσιονομικές προοπτικές» (διαΝΕΟσις, Οκτώβριος 2020) με συντονιστή τον Νίκο Χριστοδουλάκη, Ομότιμο καθηγητή στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρώην υπουργό, και συμμετέχοντες ερευνητές τους Μιλτιάδη Νεκτάριο, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς, Ηλία Βαλεντή, research analyst της διαΝΕΟσις και υποψήφιο διδάκτορα στο ΟΠΑ, και Χρήστο Αξιόγλου, στέλεχος του Ελληνικού Δημοσιονομικού Συμβουλίου και διδάσκοντα στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής.